Na wstępie chcę szczególnie podziękować p. Barbarze Grzybek – kustosz z lubańskiego Archiwum Państwowego, dzięki której wstawiennictwu, archiwista Roman Stelmach (znany lubanianom głównie z wykładów n.t. lubańskich magdalenek, członek rady Muzeum Regionalnego w Lubaniu) umożliwił mi obejrzenie we wrocławskim Archiwum Państwowym oryginału lubańskiego dokumentu z 25 października 1254 roku, a także dr K.Foktowi za przetłumaczenie tekstu, świetnie oddając klimat epoki.
W publikacjach historyków i językoznawców znajdujemy informacje, iż nazwa Lubań pierwszy raz pada w roku 1238 (Luban)1, a następnie 1264 (iura ciut Lubanensis), 1268 (civitatem Luban), 1273 (in opido Luban), 1290 i 1292 (Lubano) itd. Chronologię występowania nazwy naszego miasta sporządził w 1891 roku Paul Kűhnel. Informacje te następnie powielali polscy powojenni językoznawcy (St. Rospond, K. Rymut i inni 2). Problemowa jest pierwsza data – 1238 rok, gdyż współcześni polscy, jak i niemieccy historycy nie znają dokumentu źródłowego, w którym miałaby w tym roku zostać użyta nazwa Luban. Prześledziłem wiele dokumentów z tego okresu i również bez efektu. Możliwe, że P.Kűhnel pomylił Lubań z nazwą innej miejscowości. W średniowieczu i wiekach późniejszych różnie zapisywano i przekręcano nazwy wielu miast śląskich, łużyckich, czeskich, których nazwa brzmiała podobnie np.
- Lőbau/Lubij zapisywano czasem Lubaw (1221), Lubau, Lubania, Luban, Lubban, Lubben, rzekę, nad którą leżał zwano czasem Lubana;
- Lubusz – Luban (1225), Lubens;
- Lűbben k. Luckau/Łukowa – Lubin (1150), Luben, Luban, Lubiana, Lubbena;
- Lubin – Lubyn, Luben;
- Lubiąż – Luben, niem. Leubus;
- Lőbnitz k. Lipska – Lubanici (1012), Liubanisci (995), Lubaniz (1163);
- Leuben k.Drezna – Luben (1349), Lubene (1350), Luban (1408);
- Lubna k.Ždar w Czechach – Luban, Lubau, Hluboky, niem. Tiefenbach;
- Leuba nad Nysą Ł. – Lubil (1326), Lubin (1334), Luben (1336);
- Liebenau k.Kamentz – Lybinowe (1225);
- Leuben k. Lomatsch – Luvine (1069), Lubene (1180), Luben (1378);
Jeszcze w XIX wieku historycy niemieccy uważali, iż w 1225 roku landgraf turyński Ludwig oblegał i zniszczył graniczny polski zamek w Lubaniu nad Kwisą (Schloss Luban)3. Tymczasem chodziło o zamek w Lubuszu, co z kolei potwierdza polska Kronika Długosza. Przy przepisywaniu tekstów nierzadko mylono litery „u” z „n”, jak w przypadku miasta Lőbau (łuż. Lubij), który mylono z Lubaniem (np. 1311 Lubban zamiast Lubbau). Również rzekę Lőbauer Wasser zwano w średniowieczu Lobota, Lubotna lub Lubana. W chociażby wspomnianym 1238 roku, przy okazji nadania przywilejów klasztorowi w Marienthal przez króla czeskiego Wacława, wymienieni są wójtowie górnołużyccy - „advocati de Budissin, Gorlicz, de Lubavia, de Reichinbach, de Weissenburg, vel alii iudices”. Lubavia powszechnie tłumaczone jest jako niem. Lőbau, co wydaje się uzasadnione, choć w odpisie zgorzeleckim z 1437 roku pada określenie Lubauia. Również w jednym z odpisów wystąpiło określenie Laubauia 4. Trudno je jednak zinterpretować jako zniekształconą nazwę naszego Lubania 5. W tym samym roku w okolicy Zgorzelca rozbił obóz arcybiskup magdeburski Willibrandt, który potwierdził nowe przywileje nadane temu klasztorowi 6. Dziwnym trafem oryginał tego dokumentu znajdował się akurat w Lubaniu (w klasztorze magdalenek)7, co również mogło sugerować, iż świadkiem nadania przywilejów klasztorowi w Marienthal był wójt z Lubania a nie Lőbau. W 1262 na dokumencie budziszyńskim występuje świadek Conrado de Lubauia, a w 1298 w Zgorzelcu rajca Kunradus de Lubano, czy były to dwie różne osoby czy ta sama ? Na dokumentach wrocławskich prawdopodobnie tego samego świadka zwano w 1310 i 1314 roku Thilo de Lubauia, a ćwierć wieku później już Thilo de Lubano. Jak więc widać nazwa naszego miasta. czasem przysparzała nieco problemów XIII-XIV-wiecznym pisarzom, choć należy wyraźnie stwierdzić, iż dominowały dwa określenia – Luban oraz Lubano.
Można stwierdzić, iż dokument z roku 1254, na dzień dzisiejszy, jest nie tylko najstarszym, w którym pada nazwa Lubań, lecz także najstarszym zachowanym pismem sporządzonym w Lubaniu. Co ciekawe, nie znalazł się w kodeksach łużyckich, zarówno przedwojennych jak i współczesnych, lecz kodeksach śląskich.
Kolejny zachowany dokument z nazwą naszego miasta pochodzi dopiero z roku 1268, gdy margrabia askański Otto III dokonał podziału późniejszych Górnych Łużyc na część zachodnią (budziszyńską) i wschodnią (zgorzelecką), wymieniając z nazwy miasto Lubań (...civitatem Luban...). Czas przejść do omówienia dokumentu z 1254 roku. Najpierw tekst oryginału 8 :
"In nomine domini amen. Nos Wittigo de Griphenstein. Malicia te[mp]oris nos compellit, ut facta et donationes, que ad honorem dei et ecclesiarum eius fiunt nostris temporibus et a nobis, contra modernorum versutias taliter muniamus, ut a nullo in posterum valeant imp[ediri] vel etiam inmutari. Inde siquidem est, quod tam futuri temporis hominibus quam presentis volumus es[se] notum, quod propter omnipotentis dei gratiam promerendam et nostrorum peccatorum indulgentiam consequendam sororibus [p]enitentibus ordinis sancte Marie Magdalene in Nuumburch Christo famulantibus quatuor marcas in vill[a], que vocatur Sifritstorf, in tali censu, qui vocatur overschar, quas contuleramus iure feodali q[uo]ndam servo nostro Andree et, postquam se reddidit religioni, ad preces eius sue sorori, illa etiam se deo redd[e]nte ad preces predicti fratris Andree contulimus libere et absolute tam diu, quousque predictis sororibus in aliis bonis prevideam, ut in mea donatione impedimentum non sentiant in futuro. Ut itaque hoc factum stabilitatem habeat imperpetuum, presentem paginam disposuimus sigilli nostri munimine roborari. Acta sunt hec in Lubano in domo Baldewini anno domini M°CC°L°IIII°, octavo kal. novembris.
Huius rei sunt testes dominus Bernardus iunior de Kaminz, dominus Grabisius de Gerlachseym et fratres sui dominus Bernhardus et dominus Si[fr]idus, dominus Petrus de Swavestorf, frater Petrus de Croztyz, frater Guncterus ordinis fratrum Minorum et alii quam plures."
oraz jego tłumaczenie 9:
„W imię Pańskie Amen. My Wittigo z Gryfa. Złośliwość czasu zmusza nas, abyśmy czyny i darowizny, które na chwałę Boga i kościołów jego czynione są w naszych czasach i przez nas, przed podstępami potomności tak utwierdzali, by nie zdołał im nikt w przyszłości przeszkodzić czy też [je] zmienić. Jeśli zatem jest coś, co tak ludziom przyszłego czasu, jak i obecnego, chcielibyśmy uczynić wiadomym, to iż by na łaskę Boga Wszechmogącego zasłużyć i naszych grzechów odpuszczenie [z niej] wynikające, siostrom pokutującym zakonu Marii Magdaleny, w Nowogrodźcu Chrystusowi służącym, cztery grzywny we wsi Sifritsdorf, w takiej kwocie, która zwie się overschar, które podarowaliśmy byli prawem lennym niegdyś słudze naszemu Andrzejowi i, po tym jak [ten] poświęcił się wierze 10, na prośby jego siostrze jego, gdy ta zaś wierze się oddała, na prośby rzeczonego brata Andrzeja nadaliśmy swobodnie i całkowicie dopóty, aż wspomnianym siostrom w innych dobrach się zatroszczę 11 [o uposażenie], aby w mej darowiźnie przeszkody [żadnej] nie doznały w przyszłości. Ażeby zatem czyn ten stałość posiadł wieczną, niniejszą kartę poleciliśmy mocą pieczęci naszej utrwalić. Uczynione zostało w Lubaniu w domu Baldwina, roku Pańskiego 1254, w ósme kalendy listopadowe 12.
Rzeczy tej są świadkami: Bernard młodszy z Kamenz, pan Grabisza z Gerlachsheim i bracia jego, pan Bernard i pan Zygfryd, pan Piotr ze Svawestorf, brat Piotr z Croztyz, brat Gunter z zakonu Braci Mniejszych i inni jakże liczni.”
Tomasz Bernacki, grudzień 2013 roku
1 P.Kűhnel, Die slawische Orts- und Flurnamen der Oberlausitz, NLM 67, 1891.
2 K.Rymut, Nazwy miejscowe Polski t.6 L-Ma, 1997; St.Rospond, Słownik etymologiczny Śląska t.5 Lig-Miez, 1991; St.Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, 1984.
3 Chronica Reinhardsbrunnensis, w : MGH, SS, t. XXX, cz. 1, Supplementa tomorum XVI-XXV, s. 601; K.Herzog, Geschichte des Thüringischen Volkes: für das Volk und die Jugend, 1827 s.240;F.Wachter, Geschichte Sachsens bis auf die neuesten Zeiten, Tom 2,1830, s.296.
4 G.Kőhler, Ursprungsgeschichte der Stad Gőrlitz (w: NLM nr 18,1840, s.331].
5 G.Kőhler, CDLS, 1851, s.40.
6 Lausitzische Monatschrift 1798 s.19.
7 Neuee Lausitzisches Magazin, 1857, s.33-46.
8 W.Irgang, Schlesisches Urkundenbuch, 1984.
9 Tłumaczenie dr K.Fokt, 2011.
10 Czyli wstąpił w stan duchowny (przypis K. Fokt).
11 To nie jest błąd przekładu, tylko gramatyczna niekonsekwencja twórcy dokumentu (przypis K. Fokt).
12 Czyli 25 października (przypis T.Bernacki).
Napisz komentarz
Komentarze